Bilge Tonyukuk, Göktürk Devleti'nin bilge veziri olarak tanınır. "Aşina" ailesinin akrabalarından olan Tonyukuk, "Aşide" ailesindendir. Asena, Türk mitolojisinde dişi bir kurt olarak bilinir ve şamanizmle ilişkilendirilir. Tonyukuk'un doğum tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte, Çin'de esarette doğduğu tahmin edilmektedir. Kendisi, adı bilinen ilk Türk yazar ve tarihçidir.
Tonyukuk, Göktürk Devleti’nin kurucusu İlteriş Kutluğ Han, Kapağan Han, Böğü Han ve Bilge Kağan gibi dört önemli Türk hükümdarına baş vezirlik yapmıştır. Bazı savaşlara başkumandan sıfatıyla katılarak bu savaşların kazanılmasında büyük rol oynamış, meclis başkanlıklarını yürütmüştür. Tonyukuk, Göktürkler Juan Juan Devleti’nin elinde esir iken doğmuş ve esaretten İlteriş Kutlug Kağan ile birlikte kurtulmuştur. Türklerin bağımsızlık mücadelesini İlteriş Kutlug Kağan ile birlikte idare etmiş ve Göktürk Devleti’nin kuruluşunda önemli görevler üstlenmiştir.
Batılı Türkologlar, Tonyukuk'un strateji ve taktik ustası olması sebebiyle onu “Türkler’in Bismarc’ı” olarak nitelendirirler. Bilge Tonyukuk, kendi ismiyle anılan kitabesini ölümünden az önce, hatırat tarzında yazarak, M.S. 720-725 yılları arasında diktirmiştir. Bu abide, Moğolistan’ın Bayın Çoktu (Bain Cokto) mevkiindedir. Tonyukuk’un ölümü 726 yılına rastlar. Ölümünden sonra Bilge Kağan tarafından tamamlanan kitabelerde Tonyukuk’un hatırası yaşatılmıştır.
Kapgan Kağan, Tonyukuk’un başarılarını şu sözlerle dile getirir: “Gece uyumadı, gündüz oturmadı. Kızıl kanımı dökerek, kara terimi akıtarak işimi gücümü hep ona verdim. Öncüleri yine uzaklara gönderdim; hisarları, gözcüleri çoğalttım; basılan düşmanı getirdim; kağanım ile seferlere çıktık. Tanrı korusun, bu Türk milletinin içinde silahlı düşman dolaştırmadım, damgalı at koşturtmadım. İlteriş Kağan kazanmasaydı, onun ardından ben kazanmasaydım il yine, millet yine yok olacaktı. O kazandığı için, ardından ben kazandığım için il yine il oldu, millet yine millet oldu. Ben artık yaşlandım, kocadım. Herhangi bir yerdeki kağan sahibi bir millete benim gibisi olsa ne sıkıntıları olabilir? Türk Bilge Kağan ilinde yazdırdım. Ben Bilge Tonyukuk.”
Bilge Tonyukuk’un hayatı, yazıtları ve tarihi katkıları, Türk tarihinin en önemli dönemlerinden birine ışık tutmaktadır. Onun stratejik dehası ve bilgece yönetimi, Göktürk Devleti’nin güçlenmesinde ve kalıcı olmasında büyük rol oynamıştır.
